Vlnr: Utrechtse prijsband uitgereikt in 1649 (X oct 1182), Utrechtse prijsband zonder jaartal (GAZ 405), gekalligrafeerde prijsopdracht in Groninger prijsband (Fraenkel 1123), spoor van verwijderde prijsopdracht in Nijmeegse prijsband (Rovers oct 2865), Schiedamse prijsband uitgereikt in 1807 (X oct 82a)

Verspreid over verschillende deelcollecties bevinden zich in de Bijzondere Collecties minstens 90 prijsbanden uit de 17de-19de eeuw – het overzicht is waarschijnlijk niet compleet. Prijsbanden werden in deze periode uitgereikt, met name op Latijnse scholen, aan leerlingen die goede prestaties hadden geleverd of bijzondere vlijt aan de dag hadden gelegd. Het fenomeen van de prijsband was al in de 16de eeuw ontstaan, maar deed in onze contreien zijn intrede in de 17de eeuw. Het bleef gangbaar tot halverwege de 19de eeuw (bij sommige scholen nog langer). Het oudste exemplaar in onze collectie werd uitgereikt in 1642 in Leiden (X qu 151). Ook uit Utrecht hebben we een vroeg voorbeeld, X oct 1182, uitgereikt in 1649. De uitreiking van prijsbanden was een ceremoniële, publieke aangelegenheid waarbij de leerling werd geacht een dankwoord in het Latijn uit te spreken. Voor leerlingen die dit niet goed zelf konden schrijven bood de (con)rector hulp, tegen betaling.

De prijsopdracht

Het meest typerende kenmerk van een prijsband is de aanwezigheid van de prijsopdracht, doorgaans een voorin ingebonden blad waarop vermeld staat aan wie de prijs is toegekend, wanneer, aan welke school, in welke klas en waarvoor. Deze ex-praemio kan volledig handgeschreven zijn – soms sierlijk gekalligrafeerd – of deels voorgedrukt, waarbij enkel de naam, klas, datum en reden met de hand hoefden te worden ingevuld, en de ondertekening door de rectores. Helaas is de prijsopdracht in een behoorlijk aantal gevallen later uit het boek verwijderd. Dat kan het lastig maken om prijsbanden te identificeren. Soms is nog een restant van het afgesneden of afgescheurde blad zichtbaar (bijv. bij Fraenkel 1015, X oct 223 en GAZ 405).

De band

Een ander belangrijk kenmerk van prijsbanden is natuurlijk de band. Die is vaak gedecoreerd met zowel voor- als achterop het stadswapen in goudstempeling. In veel gevallen zijn dergelijke banden bekleed met wit perkament. Scholen lieten hun prijsbanden speciaal inbinden en ontvingen hiervoor financiering van de stedelijke overheid; vandaar dat het stadswapen er prominent op staat. Sommige binderijen lijken er zelfs hun specialisme van te hebben gemaakt. De zogenoemde Papegaaibinderij in Utrecht werkte bijvoorbeeld voor verschillende scholen elders in het land, waaronder Amersfoort, Harderwijk, Woerden en IJsselstein (Coppens 1991, pp. 24, 209).

De aanwezigheid van goudstempels met het stadswapen wijst echter niet altijd op een prijsband. Dat geldt in het bijzonder voor Utrecht. Juist in de Utrechtse stadsbibliotheek c.q. universiteitsbibliotheek werden veel boeken rond het eind van de 17de en begin van de 18de eeuw ingebonden in perkament met voor- en achterop het stadswapen in goud (Grosheide et al. 1986, p. 94). Het verschil met de prijsbanden is dat de lijnkaders en hoekstempeltjes van de banden uit de stadsbibliotheek niet goudgestempeld zijn (Spoelder 2000, p. 689).

Klassiekers

De inhoud van prijsbanden is doorgaans minder opzienbarend dan de band en de prijsopdracht. Meestal bevatten ze klassieke, humanistische of stichtelijke werken. Van bijvoorbeeld de Libri quatuor strategematicon, een becommentarieerde verzameling militaire anekdotes van de Romeinse consul en officier Sextus Julius Frontinus, gedrukt in Leiden in 1779, bezit de Universiteitsbibliotheek Utrecht vier exemplaren die alle vier prijsbanden zijn (uitgeloofd in Utrecht, Leiden, Nijmegen en Amsterdam).

Prijsbanden in de collectie

In onze collectie zijn prijsbanden geïdentificeerd uit de volgende steden:

Nederland

Utrecht:

• Rariora oct 736 dl 1-2 Con (prijsopdracht ontbreekt)
• GAZ 405 (prijsopdracht ontbreekt)
• X OCT 1182 (1649)
• X OCT 1079 (1711)
• Rariora fol 87-88 (2 dln, 1834)
• Rariora oct *V* 185 (1843)
• Rariora oct *V* 186 (1844)
• Rariora oct *V* 187 (1844)
• Rariora oct *V* 188 (1845)
• Fraenkel 1109 (1851)
• ODL 8676 (1865)

Zonder plaatsaanduiding:

• ODA 1847 (1832)
• ODG 3714 (1834)

Alkmaar: LMY 250 (1769)

Amersfoort:

• B oct 405 dl 1-2 Con (prijsopdracht ontbreekt)
• ODZ 1488 (prijsopdracht ontbreekt)
• ODG 138 (1743)
• ODG 6946-6947 (2 dln, 1765)
• ODB 4459-4461 (3 dln, 1781)
• ODV 926 (1787)
• ODG 1842 (1789)
• ODB 2702 (1791)
• ODV 936 (1800)
• ODG 1337 (1805)
• ODZ 8029 (1838)

Amsterdam:

• X* oct 29 (Rariora) (prijsopdracht ontbreekt)
• Lulofs *I* D 20 (1727)
• MAZ 1491-1492 (2 dln, 1779)
• ODU 5545 (1786)
• ODU 5550-5551 (2 dln, 1787)
• MAZ 1492 (1788)
• ALV 162-117 (1802)
• X oct 90 (1807)
• X FOL 141 (1810)
• HAZ 80 (1828)

Arnhem:

• ODC 2313 (prijsopdracht ontbreekt)
• S oct 5710 (1786)

Breda: THO WRT 86-145 (prijsopdracht ontbreekt)

Delft:

• ODG 1322 (1626)
• Fraenkel 1087 (1859)

Den Bosch:

• THO ALV 153-446 (prijsopdracht ontbreekt)
• Rovers oct 2859 (1771)
• Fraenkel 1106 dl 1-2 Con (1778)

Den Haag: G oct. 40 dl 1-2 Con (1769)

Deventer: X oct 1405 (1837)

Doesburg: Moltzer 2 N 6 (1655)

Goes: ODC 2232 (1765)

Gorinchem: WRT 29-1 (1821)

Groningen:

• Fraenkel 1015 (prijsopdracht ontbreekt)
• X qu 209* (Rariora) (prijsopdracht ontbreekt)
• ODJ 3471 (1823)
• Fraenkel 1123-1125 (1863)

Haarlem:

• O oct 336 (Rariora) (1801)
• ODG 3932 (1813)

Harlingen: S oct 2748 (1757)

Hoorn:

• J OCT 603 (1809)
• Fraenkel 905-907 (3 dln, 1833)

IJsselstein:

• WRT 82-128 (1786)
• X oct 553a (1797)

Kampen: ODU 968 (1799, inclusief dankwoord van de leerling)

Leeuwarden:

• Fraenkel 1008-1012 (5 dln, 1834)
• S fol 2a (1762)

Leiden:

• 95 D 7 (prijsopdracht ontbreekt)
• X qu 151 (1642)
• ODB 863 dl 1-2 Con (1750)
• NAA 116 B 192 (1824)
• NAA 116 B 232 (1823)
• NAA 116 B 233 (1823)
• NAA 116 B 231 (1824)
• NAA 116 D 27 fol (1826)

Maastricht:

• NAA 116 B 381 (1860)
• NAA 116 B 380 (1861)
• NAA 116 A 295-296 (2 dln, 1862)
• NAA 116 A 146-155 (1864)
• NAA 116 B 379 (1867)

Middelburg: ODA 8205 (1850)

Nijmegen:

• X oct 223 (prijsopdracht ontbreekt)
• JB-RAR:FOL.179 (1732)

Nuth:

• 236 A 18 (1804)

Schiedam: X oct 82a (1807)

Tiel: M fol 43a (1794)

Winschoten: Fraenkel 616 (1848)

Zutphen: 211 B 33 (1804)

Zwolle:

• SGV qu 87-zz-CICE (prijsopdracht ontbreekt)
• B oct 1590 (Rariora) (1788)
• Fraenkel 618 (1850)

België

Hoogstraten:

• WRT 106-331 (1749)
• ALV 102-341 (1765)

Turnhout: ODV 2642 (1680)

Duitsland

Neurenberg: ODJ 9079 (1837)

Frankrijk

Alfort: ODA 6228 (1802)

Beauvais: ODV 708-709 (2 dln, 1743)

Dieppe: ODB 2892 (1778)

Verenigd Koninkrijk

Bath: ODA 5839 (1864)

Bradford: ODA 347 (1897)

Glasgow: ODJ 6959 (1884)

Londen: ODL 52-53 (1867)